مالیات ارز دولتی از جمله مباحثی است که در سال‌های اخیر، به‌ویژه با توجه به سیاست‌های ارزی و مالی کشور، توجه بسیاری از فعالان اقتصادی و تجار را به خود جلب کرده است.
دریافت ارز با نرخ دولتی یا ارز ترجیحی، اغلب با هدف تأمین نیازهای اساسی و کنترل بازار انجام می‌شود. با این حال، درآمدها یا سود ناشی از استفاده یا فروش ارز دولتی، مطابق قوانین مالیاتی کشور، مشمول مقررات خاصی است.
از این رو، آگاهی از میزان و نحوه محاسبه مالیات ارز دولتی، برای صاحبان کسب‌وکار، واردکنندگان کالا و کلیه اشخاص حقیقی و حقوقی ضروری است تا بتوانند از تبعات مالیاتی احتمالی جلوگیری کنند و تکالیف قانونی خود را به‌درستی انجام دهند.
در این بلاگ، تلاش می‌کنیم به‌صورت خلاصه و مستند به قوانین موجود، توضیح دهیم که مالیات ارز دولتی چگونه تعیین می‌شود، چه کسانی مشمول آن هستند و چه نکاتی در این زمینه حائز اهمیت است.
ارز دولتی چیست و چه کاربردی دارد؟
ارز دولتی که در ادبیات اقتصادی ایران با عناوینی مانند ارز ترجیحی یا ارز با نرخ رسمی نیز شناخته می‌شود، ارزی است که دولت با نرخ مشخص و پایین‌تر از نرخ بازار آزاد به گروه‌های هدف اختصاص می‌دهد.
تفاوت اصلی ارز دولتی با ارز آزاد در نرخ آن است. نرخ ارز آزاد تابع عرضه و تقاضا در بازار و متأثر از شرایط اقتصادی، سیاسی و تجاری کشور است و معمولاً بالاتر از نرخ رسمی است. در مقابل، نرخ ارز دولتی از سوی بانک مرکزی یا نهادهای ذی‌ربط مشخص می‌شود و معمولاً یارانه‌ای است.
-
واردکنندگان کالاهای اساسی:این گروه شامل واردکنندگان مواد غذایی، دارو، تجهیزات پزشکی و سایر کالاهای ضروری می‌شود که برای تامین نیازهای داخلی به ارز دولتی نیاز دارند.
-
تولیدکنندگان کالاهای اساسی:تولیدکنندگانی که برای تامین مواد اولیه و تجهیزات مورد نیاز خود به ارز دولتی نیاز دارند.
-
دانشجویان و محققان:دانشجویان و محققانی که برای تحصیل، پژوهش یا شرکت در کنفرانس‌ها و سمینارها در خارج از کشور نیاز به ارز دارند.
-
بیماران:بیمارانی که برای درمان در خارج از کشور نیاز به ارز دولتی دارند.
-
مسافران:مسافرانی که به منظور شرکت در ماموریت‌های رسمی، سفرهای زیارتی، یا شرکت در رویدادهای علمی و نمایشگاهی نیاز به ارز دارند.
-
شرکت‌ها و دفاتر رسمی:شرکت‌ها و دفاتر رسمی که برای انجام امور قانونی و اداری در خارج از کشور نیاز به ارز دارند.
-
صادرکنندگان:صادرکنندگان برخی از محصولات خاص مانند محصولات پتروشیمی و فولادی که برای تامین ارز مورد نیاز خود از ارز دولتی استفاده می‌کنند.
شرایط دریافت ارز دولتی
برای دریافت ارز دولتی، افراد یا کسب‌وکارها باید در گروه‌های مشمولی قرار بگیرند که دولت و بانک مرکزی در مقررات ارزی مشخص کرده‌اند.
به طور کلی، متقاضیان ارز دولتی باید مجوزها و مدارک قانونی لازم را از نهادهای مرتبط مثل وزارت صمت، وزارت بهداشت، وزارت علوم یا سایر دستگاه‌های ذی‌ربط دریافت کنند.
شرایط دریافت این ارز معمولاً شامل موارد زیر است:
-
ارائه اسناد خرید کالا از خارج از کشور
-
ثبت سفارش رسمی در سامانه‌های مرتبط مانند سامانه جامع تجارت
-
دریافت تاییدیه‌های لازم برای نوع کالا یا خدمت
-
رعایت سقف‌های ارزی تعیین‌شده برای هر بخش
-
ارائه مدارک هزینه در مورد دانشجویان یا مأموران دولتی
- حساب ارزی که حداقل 6 ماه باز باشد و 100 دلار یا یورو موجودی داشته باشد.
- داشتن سن بالای 18 سال
- سیم‌کارت به نام شخص
چه کسانی بابت ارز دولتی مشمول مالیات می‌شوند؟
در اصل، هر شخص حقیقی یا حقوقی که از ارز دولتی استفاده کند و درآمد یا سود ناشی از آن کسب کند، مشمول مالیات خواهد بود. به طور مثال:
-
اگر واردکننده کالا، کالا را با ارز دولتی تأمین کند و در بازار داخلی بفروشد، سود حاصل از این فعالیت مشمول مالیات بر درآمد خواهد بود.
-
اگر فرد یا شرکت بخشی از ارز دولتی را برخلاف مقررات در بازار آزاد عرضه کند، این اختلاف نرخ و درآمد حاصل، درآمد کتمان‌شده محسوب شده و مشمول مالیات و جرایم مربوطه خواهد بود.
-
دانشجویان و مأموران دولتی که ارز را صرفاً برای هزینه‌های واقعی (شهریه، سفر اداری و…) دریافت می‌کنند، مشمول مالیات بر درآمد نیستند؛ مگر در موارد خاصی که استفاده غیرمجاز از ارز اثبات شود.
بنابراین اصل ماجرا این است: دریافت ارز دولتی در ذات خود مالیات ندارد، اما درآمد یا سود ناشی از استفاده یا فروش آن مشمول مالیات خواهد بود.
نحوه محاسبه مالیات ارز دولتی چگونه است؟
سازوکار کلی این است که سازمان امور مالیاتی، درآمد مشمول مالیات را بر اساس دفاتر قانونی، اسناد رسمی و نرخ واقعی ارز بررسی می‌کند. اگر واردکننده کالایی را با ارز دولتی وارد کند، قیمت خرید و هزینه‌های واقعی او ثبت می‌شود.
درآمد مشمول مالیات = فروش کالا یا خدمت – هزینه‌ها و خریدها (با نرخ واقعی)
اگر مأموران مالیاتی به این نتیجه برسند که بخشی از ارز دولتی با نرخ آزاد فروخته یا از مسیر اصلی منحرف شده، اختلاف نرخ ارز دولتی و ارز آزاد به‌عنوان درآمد جدید محسوب و به درآمد مشمول مالیات اضافه می‌شود.
نرخ مالیات همان نرخ مالیات بر درآمد سالانه فعالیت مربوطه خواهد بود:
-
برای اشخاص حقیقی (صاحبان مشاغل) نرخ‌ها بر اساس ماده ۱۳۱ قانون مالیات‌های مستقیم است که پلکانی از ۱۵% تا ۲۵% متغیر است.
-
برای اشخاص حقوقی (شرکت‌ها) نرخ ثابت مالیات ۲۵% بر درآمد مشمول مالیات اعمال می‌شود.
در نهایت اگر کتمان درآمد رخ دهد (مثلاً بخشی از سود واقعی حاصل از ارز ترجیحی پنهان شود)، علاوه بر مالیات، جرایم سنگین کتمان درآمد طبق ماده ۱۹۲ قانون مالیات‌های مستقیم برای مؤدی در نظر گرفته می‌شود.
میزان مالیات ارز دولتی چقدر است؟
همان‌طور که در بخش‌های قبل اشاره شد، دریافت ارز دولتی به‌تنهایی مشمول مالیات مستقیم نیست، بلکه درآمد یا سود حاصل از استفاده یا فروش کالایی که با ارز دولتی وارد یا تأمین شده است، طبق قوانین مالیاتی کشور، مشمول مالیات خواهد بود.
به بیان ساده:
-
اگر واردکننده کالایی را با ارز دولتی خریداری کند و در بازار داخلی عرضه کند، سود فروش کالا مشمول مالیات بر درآمد می‌شود.
-
اگر شخصی ارز دولتی را خارج از چارچوب قانونی بفروشد، ما‌به‌التفاوت نرخ ارز دولتی با نرخ بازار آزاد به‌عنوان درآمد اضافه محاسبه و مشمول مالیات و جرایم خواهد بود.
مطابق ماده ۱۳۱ قانون مالیات‌های مستقیم، نرخ مالیات برای اشخاص حقیقی پلکانی است و برای اشخاص حقوقی (شرکت‌ها) نرخ ثابت دارد.
نرخ مالیات بر درآمد حاصل از ارز دولتی
| نوع مؤدی | نرخ مالیات بر درآمد | توضیحات |
|---|---|---|
| اشخاص حقیقی (صاحبان مشاغل) | از ۱۵٪ تا ۲۵٪ پلکانی | مطابق ماده ۱۳۱ قانون مالیات‌های مستقیم |
| اشخاص حقوقی (شرکت‌ها) | نرخ ثابت ۲۵٪ | مطابق ماده ۱۰۵ قانون مالیات‌های مستقیم |
| درآمد کتمان‌شده ناشی از سوءاستفاده از ارز دولتی | مالیات طبق نرخ‌های بالا + جریمه | جریمه کتمان درآمد تا ۳۰٪ مالیات متعلقه + محرومیت از معافیت‌ها |
نحوه پرداخت ارز دولتی چگونه است؟
پرداخت ارز دولتی یا همان ارز ترجیحی معمولاً از طریق بانک‌های عامل یا صرافی‌های مجاز و تحت نظارت بانک مرکزی انجام می‌شود.
فرآیند کلی به این صورت است که متقاضی (اعم از واردکننده کالا، دانشجو یا نهاد دولتی) ابتدا باید مدارک مورد نیاز و مجوزهای قانونی را از نهاد مربوطه (مانند وزارت صمت، وزارت بهداشت، وزارت علوم یا سایر دستگاه‌های ذی‌ربط) دریافت کند.
سپس اطلاعات درخواست در سامانه‌های رسمی مانند سامانه جامع تجارت یا سامانه ثبت سفارش ثبت می‌شود. پس از بررسی مدارک و تأیید نهایی، بانک مرکزی سهمیه ارزی متقاضی را به یکی از بانک‌های عامل یا صرافی‌های مجاز ابلاغ می‌کند.
در ادامه، متقاضی باید با مراجعه به بانک عامل یا صرافی معرفی‌شده، مراحل پرداخت و تخصیص ارز را تکمیل کند. پرداخت ارز دولتی معمولاً به دو روش انجام می‌شود:
پرداخت به‌صورت حواله ارزی: برای واردات کالا یا خدمات از خارج کشور، مبلغ ارز مستقیماً به حساب فروشنده یا تأمین‌کننده خارجی حواله می‌شود.
پرداخت نقدی محدود (ارز همراه): در برخی موارد خاص مانند دانشجویان، مأموران دولتی یا مسافران رسمی، بخشی از ارز دولتی به‌صورت نقدی (یا کارت ارزی) تحویل داده می‌شود تا هزینه‌های واقعی در خارج از کشور پرداخت شود.
جریمه عدم پرداخت مالیات ارز دولتی چقدر است؟
مطابق قوانین مالیاتی کشور، عدم پرداخت مالیات مربوط به درآمد یا سود ناشی از ارز دولتی، همانند سایر درآمدهای کتمان‌شده یا ابرازنشده، مشمول جریمه‌های قانونی خواهد بود.
بر اساس ماده ۱۹۲ قانون مالیات‌های مستقیم:
-
اگر مؤدی مالیاتی در مهلت مقرر (مثلاً تا پایان خرداد برای اظهارنامه عملکرد) مالیات خود را پرداخت نکند یا بخشی از درآمد خود را کتمان کند، علاوه بر پرداخت اصل مالیات، مشمول جریمه‌ای معادل ۳۰ درصد مالیات متعلقه خواهد شد.
-
این جریمه غیرقابل بخشش است مگر در مواردی که قانون به‌صراحت مجوز بخشودگی داده باشد.
-
همچنین اگر تخلف مؤدی مشمول تخلف مالیاتی موضوع ماده ۱۹۹ قانون مالیات‌های مستقیم باشد (مثلاً استفاده از اسناد و مدارک صوری یا ارائه اطلاعات خلاف واقع)، مجازات کیفری یا محرومیت از معافیت‌های مالیاتی نیز ممکن است اعمال شود.
-
متن ماده ۱۶۳ قانون مالیات‌های مستقیم
«در صورتی که مؤدی بابت مالیات‌های قطعی شده در مواعد مقرر پرداخت ننماید، اداره امور مالیاتی مکلف است معادل دو درصد (۲٪) به ازای هر ماه نسبت به مالیات پرداخت نشده از تاریخ انقضاء سررسید تا تاریخ پرداخت، از مؤدی مطالبه و وصول نماید.»
در سال‌های اخیر، سیاست‌های ارزی و تخصیص ارز ترجیحی همواره یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های فعالان اقتصادی و مؤدیان بوده است. هرچند دریافت ارز دولتی در اصل برای حمایت از تولید و تأمین نیازهای اساسی جامعه صورت می‌گیرد، اما نحوه استفاده از این ارز و ثبت دقیق درآمدها و هزینه‌های مرتبط با آن، اهمیت بسیاری دارد.
مطابق قوانین مالیاتی کشور، هرگونه درآمد یا سود ناشی از استفاده یا فروش ارز دولتی، مشمول مالیات بوده و در صورت کتمان یا تخلف، جریمه‌های قانونی سنگینی را به‌دنبال خواهد داشت.
از این‌رو آگاهی و پایبندی به مقررات مالیاتی، استفاده از دفاتر قانونی شفاف و مشاوره با کارشناسان امور مالیاتی، می‌تواند صاحبان کسب‌وکار و مؤدیان را از بسیاری از ریسک‌ها و جرایم مالیاتی مصون نگه دارد.
سوالات متداول
۱. آیا دریافت ارز دولتی به‌خودی‌خود مشمول مالیات است؟
خیر؛ دریافت ارز دولتی در ذات خود مالیات ندارد، اما اگر استفاده از آن منجر به سود یا درآمد شود، این درآمد طبق قوانین مشمول مالیات خواهد بود.
۲. نرخ مالیات ارز دولتی چقدر است؟
نرخ مالیات ثابت نیست و همان نرخ مالیات بر درآمد سالانه اعمال می‌شود. برای اشخاص حقیقی (صاحبان مشاغل) نرخ پلکانی ۱۵٪ تا ۲۵٪ و برای اشخاص حقوقی (شرکت‌ها) نرخ ثابت ۲۵٪ لحاظ می‌شود.
۳. اگر درآمد ناشی از ارز دولتی کتمان شود چه جریمه‌ای دارد؟
در صورت کتمان درآمد، علاوه بر پرداخت اصل مالیات، جریمه‌ای معادل ۳۰٪ مالیات متعلقه نیز دریافت می‌شود. همچنین مؤدی ممکن است مشمول محدودیت‌های قانونی یا مجازات‌های کیفری شود.
۴. چه کسانی می‌توانند ارز دولتی دریافت کنند؟
دریافت ارز دولتی محدود به گروه‌های مشخصی مانند واردکنندگان کالاهای اساسی، دانشجویان خارج از کشور، شرکت‌های تولیدی، مأموران رسمی دولتی و موارد مشابه است که در مقررات بانک مرکزی و دستگاه‌های ذی‌ربط مشخص شده‌اند.
۵. پرداخت ارز دولتی چگونه انجام می‌شود؟
پرداخت ارز ترجیحی از طریق بانک‌های عامل یا صرافی‌های مجاز تحت نظر بانک مرکزی انجام می‌شود و فرآیند آن شامل ثبت سفارش، دریافت مجوز، حواله ارزی یا دریافت ارز نقدی محدود است.
